U dolini reke Ibar, između Kraljeva i Novog Pazara, nalazi se grupa srednjovekovnih manastira iz 12. i 13. veka.Na prostoru tadašnje mlade srpske države Raške, vladari iz dinastije Nemanjića izgradili su više velelepnih zadužbina čime su ustanovili tradiciju zadužbinarstva koja se i danas neguje. Rađene u originalnom stilu, nastalom spajanjem vizantijske arhitekture i romaničke dekoracije, i ukrašeni nekim od najlepših fresaka srednjeg veka, manastiri iz „Doline kraljeva“ zauzimaju istaknuto mesto u svetskom kulturnom nasleđu.
Sopoćani, Đurđevi Stupovi i Studenica deo su UNESCO Liste svetske kulturne baštine, i zajedno s manastirima Žiča i Gradac uvršteni su u kulturnu rutu Saveta Evrope - Transromanika (koja povezuje romaničko nasleđe evropskih zemalja).
Manastir Žiča jedinstven je među manastirima u Srbiji. Ovde je prvi srpski arhiepiskop Sveti Sava krunisao svog brata Stefana Nemanjića za prvog srpskog kralja. Čak sedam prestolonaslednika krunisano je u manastiru čija je jarkocrvena fasada rađena po uzoru na svetogorske crkve. U čast svakog krunisanja, na manastiru su otvorena nova vrata zbog čega i danas Žiča nosi nadimak „sedmovratna”. Izgrađena u 13. veku, predstavljala je i središte prve srpske arhiepiskopije nakon što je srpska crkva dobila samostalnost.
U vreme turske vlasti, Žiča je više puta rušena i obnavljana, a današnji izgled duguje opsežnoj restauraciji rađenoj početkom 20. veka. Uticaj romanike ogleda se u dekoraciji portala i prepletima na prozorima, kao i na karakterističnim frizovima arkada.
U znatno oštećenom freskoslikarstvu razlikuju se tri hronološke stilske celine. Najznačajnije među njima su freske nastale između 1309. i 1316. godine koje su oslikali vešti majstori slikarske radionice kralja Milutina.
U želji da sjedini zapadnu kulturu svog rodnog kraja s kulturom svog supruga srpskog kralja Uroša I, kraljica Jelena Anžujska izgradila je Gradac, manastir u kome je i sahranjena 1314. godine. Manastir je izgrađen u 13. veku i predstavlja jedinstven primer pozne romaničke arhitekture u Srbiji.
Kompleksom dominira raskošna Bogorodičina crkva rađena u raškom stilu, s elementima romanike i gotike koji su vidljivi u dekoraciji prozora, u izradi arkada i krovnih venaca.
U okviru manastira nalazi se i hram Sv. Nikole, koji pripada tipu katoličke propovedničke crkve. Pretpostavlja se da su ovde služene liturgije za graditelje katoličke veroispovesti koji su zidali Bogorodičinu crkvu.
Manastir Sopoćani podignut je u samom centru nekadašnje države Raške. Izgradio ga je kralj Stefan Uroš I Nemanjić u 13. veku, a obnovio ga je i proširio njegov praunuk Stefan Dušan u 14. veku. Nekada se ovde nalazio veliki manastirski kompleks okružen kamenim zidom, koji su osim crkve sačinjavali i trpezarija, konaci... Danas je očuvana samo Crkva Sv. Trojice, izgrađena od tesanog kamena s arhitektonskom plastikom rađenom u stilu romanike.
Freske nastale u drugoj polovini 13. veka predstavljaju vrhunac raškog stila, što je između ostalog vidljivo u njihovoj kompozicionoj harmoniji i posvećenosti antičkim idealima lepote. Freska „Uspenje Bogorodice” koja se odlikuje skladom žute, plave, zelene i ljubičaste boje, odiše istovremeno i smirenošću i uzvišenošću, zbog čega je i proglašena najlepšom freskom srednjeg veka na izložbi u Parizu 1961. godine.
Na uzvišenju iznad Novog Pazara nalazi se kompleks manastira Đurđevi stupovi podignut u 12. veku. Osnivač manastira, srpski vladar Stefan Nemanja, bio je uveren da mu je Sveti Đorđe pomogao da se izvuče iz zatvora u koji su ga smestila njegova braća. Zbog toga je po izlasku podigao manastir u znak zahvalnosti velikom svecu.
Velelepni kompleks manastira činili su Crkva Sv. Đorđa, trpezarija, konaci, cisterne i velike zidine s ulaznom kulom. Crkvom dominiraju veliki zvonici koji su se u srednjem veku nazivali stupovi, po čemu je manastir i dobio ime.
Unutrašnjost manastira ukrašena je freskama koje su delom prenete u Narodni muzej u Beogradu. Među njima posebno se izdvaja impresivna slika Sv. Đorđa na konju kod samog ulaza u manastir, kao i portreti Nemanjića i prikaz četiri srpska državna sabora na kojima su donete značajne istorijske odluke.
Jedan od najznačajnijih manastirskih kompleksa srednjevekovne Srbije, vekovima je predstavljao duhovni i kulturni centar države Raške.
Zadužbina Stefana Nemanje iz 12. veka nazvana je po reci na čijoj obali je izgrađena. Na prvi pogled manastirski kompleks odaje utisak snažnog srednjevekovnog utvrđenog grada. Moćne zidine s kulama koje okružuju manastirski kompleks bile su i ostale tu da se zaštite crkva, trpezarija i konaci, u kojima se od 12. veka pa do danas nesmetano odvija monaški život.
U manastirskom kompleksu centralno mesto zauzima Bogorodičina crkva, opasana fasadom od belog mermera i ukrašena romaničkom arhitektonskom plastikom. Portali, prozori i oltarski deo crkve, bogato su dekorisani floralnim simbolima i prepletima, a arhitektonski ukrasi na istočnom delu fasade oživljavaju legende o mitskim bićima – zmajevima i gušterima s dugim zmijolikim repovima. U okviru crkve nalazi se i grobnica osnivača manastira Stefana Nemanje.
Ljubitelji srednjevekovne umetnosti dolaze iz daleka samo da bi videli studeničke freske, remek-dela slikarstva 13. veka. Među njima se posebno izdvaja „Raspeće Hristovo”, upečatljiv religiozni prikaz s naglašenim ljudskim dimenzijama stradanja i bola. U riznici crkve čuvaju se kapitalni primerci srpske primenjene umetnosti kao što je prsten Stefana Nemanje, zatim predmeti od metala, plaštanice, povelje i mnoge druge relikvije...
