Posetioci Muzeja Srpske pravoslavne crkve do polovine decembra 2016. godine imaće priliku da vide preko sto izloženih ikona najznačajnijih ikonopisaca iz vremena obnovljene Pećke patrijaršije. Ikone su deo zbirke Muzeja SPC i najznačajnijih manastirskih riznica Srpske pravoslavne crkve.

Srpski ikonopis na području obnovljene Pećke patrijaršije 1557‒1690

Do obnove Pećke patrijaršije kao samostalne crkvene organizacije na Balkanu došlo je jedan vek nakon propasti srpske despotovine i konačnog prisjedinjenja nekadašnjih srpskih zemalja u okvire Otomanske imperije. Mehmed-paša Sokolovići njegov rođak patrijarh Makarije Sokolović imali su ključnu ulogu u obnovi samostalnosti Pećke patrijaršije. Pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije našle su se oblasti koje su se prostirale od Gornje Ugarske (severno od Budima) do severnih granica današnje Albanije. One su obuhvatale sadašnju severnu Makedoniju (uključujući Skadar, Tetovo, Skoplje, Kratovo i Štip), Banat, Bačku i Baranju, Slavoniju, Hrvatsku i Dalmaciju, kao i Brda, Crnu Goru i Primorje, Bosnu i delove Bugarske na istoku: Ćustendil, manastir Rilu i Samokov, a jedno vreme i Sofiju. Velika teritorija je tokom druge polovine 16. i u 17. veku podeljena u nadležnost episkopija, čiji je broj tokom godina bio promenljiv ‒ između četrdeset i pedeset. Stavljanjem pravoslavnih na teritoriji severozapadnog Balkana pod okrilje jedne velike patrijaršije usporen je proces islamizacije, sačuvana je pravoslavna vera, zaustavljeno osipanje srpskog naroda, a dolazi i do ujednačavanja statusa pravoslavnog slovenskog stanovništva.

Obnova Pećke patrijaršije 1557. godine označila je preobražaj duhovnog života Srba unutar njenih granica. Pod pokroviteljstvom Patrijaršije otpočinju graditeljski, slikarski i zanatski poduhvati radi obnove bogoslužbene delatnosti i unutrašnjeg poretka. Važno mesto u oživljavanju crkvenog života imale su ikone, koje se izrađuju za crkve i manastire širom granica pod njenom jurisdikcijom. Do danas je sa područja obnovljene Pećke patrijaršije sačuvano oko četiri stotine pedeset ikona označenih srpskoslovenskim natpisima. Na ikonama je najviše predstava Bogorodice i Hrista i njima posvećenih tema, što je u vezi sa ikonostasnom i bogoslužbenom namenom ove vrste ostvarenja. Sačuvane oltarske pregrade i njihovi delovi imaju osoben tematski i programski razvoj. Institucija ktitorstva nad ikonama prožela je sve slojeve društva. Srpski ikonopis između 1557. i 1690. godine odlikuje značajna programska i stilska samostalnost u odnosu na ostatak postvizantijskog ikonopisa. Njegova osobenost su predstave svetih Srba. Portreti rodonačelnika dinastije Nemanjića, Svetog Simeona, a posebno Svetog Save kao prvog srpskog arhiepiskopa, u 16. i 17. veku su između i ostalog podsećanje na tri i po veka dugu nezavisnost Pećke patrijaršije. Na ikonama su pored njih predstavljani iSveti Stefan Dečanski, car Uroš, knez Lazar i Sveti Brankovići: mitropolit Maksim, despotica Angelina i despoti Jovan i Stefan.

Jedan broj majstora ostavio je pomen svog imena na ikonama. U glavnu liniju razvoja se na osnovu visokih vrednosti stila mogu opredeliti zografi Longin, Georgije Mitrofanović, Jovan, Andreja Raičević i Radul. U njoj se uočavaju posredna i neposredna povezanost umetničkih ličnosti u pogledu prenošenja slikarskih obrazaca i uticaja starijih autora na mlađe. Najbolju boču liniju razvoja čine anonimni dečanski majstori, pop Strahinja iz Budimlja, zograf Mitrofan, kir Georgije i zograf Kozma i anonimni slikari iz Pećke patrijaršije u službi patrijarha Pajsija.

Nakon Velike Seobe 1690. godine se tokovi stvaralaštva izmeštaju van matičnih granica Patrijaršije, severno od Save i Dunava ‒ u Habzburšku monarhiju. Uprkos tome što se srpski ikonopis od obnove čvrsto držao nasleđa vizantijske i srpske slikarske tradicije, sredinom 18. veka dolazi do snažnog prodora novih stremljenja, posredno nadahnutih umetnošću Zapada.